Fons Jena: “Als je je zorgen maakt over zowat alle problemen van de mensheid én ‘out of the box’ durft denken, kom je tot de conclusie dat het aantal mensen dé olifant in de kamer is.”

Een door de tijd reizende vluchteling die rond 1600 op de loop ging voor de ondergang van de Anasazi-beschaving en die nu anno 2021 op de klimaatconferentie in Glasgow zou belanden, zou wel moeten denken dat de huidige wereld geen overbevolkingsprobleem kent. Haast nergens werd en wordt er over gesproken, geschreven, gedebatteerd …

Gelukkig is er nu een eerste Belgisch boek over de problematiek: “We zijn met te veel”. Voor het ezine De Groene Belg hadden we daarover een interview met de auteur, Fons Jena.

Om zo’n interview over het actuele overbevolkingsvraagstuk en -activisme te situeren is het goed even achterom te kijken, naar wat er de vorige eeuw is gebeurd, in de tijdsspanne van amper één lang mensenleven zoals dat van David Attenborough.

Predikers in een almaar vollere ‘woestijn’ …

Toen de bekende Britse natuurdocumentairemaker anno 1926 geboren werd, waren er 2 miljard mensen op Aarde. In zijn leven zag David Attenborough hun aantal verviervoudigen tot nu bijna 8 miljard. Op zijn oude dag ontpopte de man die overal ter wereld natuurwonderen filmde en zo ook overal de achteruitgang van de natuur van op de eerste rij meemaakte, zich tot één van de boegbeelden van de Britse overbevolkingsbeweging.

In eigen land deed Etienne Vermeersch het Attenborough na. Vermeersch, geboren in 1934, werd hier de bekendste bewustmaker van het overbevolkingsprobleem en het frustreerde hem mateloos dat er nauwelijks aandacht voor kwam.

Fons Jena kwam er bij in 1989. Toen waren we al met 5 miljard.

Nu, 32 jaar later zijn we met bijna 8 miljard en de wereldbevolkingsteller blijft maar oplopen. In 2057 halen we volgens de ‘middenste’-prognose van de Verenigde Naties de 10 miljard. In 2100 benaderen we de 11 miljard. Nog eens 3 miljard extra mensen dus in deze eeuw.

Ondertussen is de klimaatproblematiek niet weg te branden uit de media en kreeg ons land zomer 2021 met de overstromingen in de Vesder-vallei een voorsmaakje van wat ons aan rampen wacht als het klimaat verder ontspoort. De door de mens veroorzaakte zesde uitstervingsgolf onder planten en dieren, is een probleem dat niet minder enorm is, maar veel minder aandacht krijgt. Verder zijn er nog het leegvissen van de verzurende oceanen, de dreigende tekorten aan drinkwater voor de megalomane wereldsteden, de ziekmakende chemische en andere vervuiling van ons leefmilieu en ga zo maar door. Je zou van minder moedeloos worden. Temeer daar dé grote ‘multiplicator’ van al onze problemen onbespreekbaar blijft: onze eigen overaantallen. Jan-Pieter Everaerts

Fons Jena: “Als je je zorgen maakt over zowat alle problemen van de mensheid én ‘out of the box’ durft denken, kom je snel tot de conclusie dat het aantal mensen dé olifant in de kamer is.”

Fons: waarom minder mensen willen ? Wat zijn daar de hoofdredenen voor ? Kan je die eens krachtig samenvatten zodat iedereen die dit leest, mee is ?

Fons Jena: “Er zijn verschillende redenen om voor minder mensen te pleiten. Allereerst heb je het feit dat het met minder mensen duurzamer leven is. Die logica blijft geldig welke ‘groene’ technologie of consumptie je ook zou toepassen. 100 vegetariërs en windmolens zijn en zullen altijd duurzamer zijn dan 1.000 vegetariërs en windmolens. Hetzelfde met ruimte: hoe minder mensen, hoe meer ruimte er is voor de andere soorten waarmee we de aarde moeten delen, en dat is omwille van verschillende redenen belangrijk. Nu wordt ruimte gezien als een schaars goed, maar een wereld waar er overvloed is aan ruimte, biedt veel meer mogelijkheden. De derde reden om te pleiten voor minder mensen, betreft de vele voordelen voor de levenskwaliteit: meer ruimte, meer rust, meer democratie, meer vrijheid, meer eenvoud enzovoort.

Het is om die verschillende redenen dat je overbevolking kan koppelen aan zowat alles. Je kan het naar boven brengen tijdens discussies over alle milieuproblemen maar ook wanneer je bv. je parkeerschijf moet plaatsen.”

Hoe en wanneer werd jij je bewust van het overbevolkingsprobleem ?

Fons Jena: “Dat is een geleidelijke ontwikkeling geweest. Toen ik in Leuven studeerde kwam mijn filosofische interesse en mijn kritisch denken naar boven. Ik besefte ook dat ik de foute studierichting had gekozen: we hebben zeker niet meer ingenieurs nodig. Ik had beter wijsbegeerte gestudeerd, zowat de enige kritische studierichting in onze maatschappij. Rond die tijd kocht ik mijn eerste boeken over het onderwerp. En als je je zorgen maakt over zowat alle problemen van de mensheid en je ‘out of the box’ durft denken, dan kom je al snel tot de conclusie dat het aantal mensen dé olifant in de kamer is. Door mijn liefde voor de natuur ben ik de mensheid ook als een soort van alles overwoekerend gezwel beginnen zien dat ‘behandeld’ moet worden. Mijn vader werkte bij het bevolkingsfonds van de VN (UNFPA), dus dat zal me ook wel geïnspireerd hebben.”

Je noemt je vader. Hoe reageert men in het algemeen in je omgeving op je houding ? Ervaar jij het ook dat zogenaamd ‘gewone mensen’ het probleem wel zien, maar dat je gestudeerd moet hebben om het niet meer te zien ? Gestudeerd = ‘geïndoctrineerd’ ?

Fons Jena: “Het is ontnuchterend om te beseffen dat de bevolkingsfactor allesbepalend is in alles wat we doen en zijn, maar dat het nauwelijks aandacht krijgt. Meestal begrijpen de mensen wel mijn standpunt, maar omdat het geen alledaags gedachtegoed is, blijft het een ‘ver van mijn bed’ verhaal.

Ik deel ook wel het gevoel dat veel ‘gewone’ mensen het beter begrijpen dan de geïndoctrineerde ‘expert’ die we op televisie steeds zien terugkomen. Mijn ouders hebben een horecazaak en brengen het onderwerp regelmatig ter sprake en ze merken dat er relatief veel mensen de mening delen. Het kan ook moeilijk anders: elk jaar vinden we allerlei regeltjes en machinetjes uit om alles draaiende te houden, om tot het besef te komen dat het steeds moeilijker en complexer wordt (en mogelijks zelfs onvoldoende). Dat er dan mensen zijn die zich afvragen of we niet met te veel zijn, is eigenlijk doodnormaal.

Algemeen moet je ook beseffen dat er maar bitter weinig mensen echt kritisch en ‘bewust’ denken en handelen. Zolang ze maar elk jaar op vakantie kunnen gaan, zien ze geen problemen. De meeste mensen volgen ook gewoon de media of andere mensen en beperken hun denken zo tot de klassieke veggiedag of bomen-planten-maatregel.”

Jij bent van opleiding industrieel ingenieur en je werkt als milieu-ambtenaar. Een werk dat je omschrijft als ‘overbevolkingsmanager’ vermits gemeentelijke problemen vaak te maken hebben met het stijgend aantal inwoners. Hoe is je contact met de ‘gevestigde’ demografen, waarvan je mensen zoals Jan Van Bavel en Patrick Deboosere citeert ? Temeer daar je je echt op hun terrein begeeft door in je boek (p. 12) te stellen dat er een nieuwe wetenschappelijke discipline moet ontstaan: de overbevolkingskunde.

Fons Jena: “Ik heb de indruk dat de ‘gevestigde’ demografen (en anderen) zich willen beperken tot het politiek correcte denken. Zoals je aangeeft, durven ze soms wel kritisch denken, maar hun ooglappen sluiten snel van zodra ze buitenkomen in hun vertrouwde omgeving. Hun werkgevers en kanalen zijn ook instellingen die gebaseerd zijn op het groeidenken of die afhangen van ‘de massa’ en dat is nefast voor het kritisch en vrije denken. Als je alleen al naar het Belgische medialandschap kijkt, dan moet je tot de conclusie komen dat diegenen die ‘out-of-the-box’ denken, nauwelijks op het scherm geraken.

En omdat niemand wil uitgesloten worden, beperken ze zich ook tot het klassieke ‘veggiedag-en-bomen-planten’ denken, waarmee ze de vicieuze cirkel van bewustmaking (of beter gezegd ‘domhouding’) in stand houden. Laten we zeggen dat het opmerkelijk is hoe sommige mensen allerlei bizarre denkkronkels maken om iets ongemakkelijks niet te moeten bespreken of om hun vertrouwde waarheid veilig te stellen.

Gezien mijn boek redelijk academisch is, ben ik benieuwd naar de reacties vanuit die hoek. Ik ga ze allen een gratis exemplaar voorstellen. Dan kunnen we zien hoe bereid ze zijn tot een debat over het onderwerp. Er zijn uiteraard ook academici die er voor open staan en me steunen. Zo hoop ik binnenkort een lezing te kunnen geven op een Vlaamse universiteit. Maar we moeten overbevolking zien als een discipline die veel breder gaat dan demografie. Overbevolkingskunde is een mengeling van filosofie, ecologie en demografie.”

Interessante visie. Nu wil je met jouw boek “We zijn met teveel” een proces op gang brengen, maar in je boek, geef je ook een lange lijst al bestaande buitenlandse boeken over overbevolking. Als je dan ziet wat die andere boeken maar teweeg brachten, wat hoop je dan, dat jouw boek teweeg brengen kan ? 

Fons Jena: “Met het boek zelf hoop ik hier en daar wat los te maken, maar het is slechts een onderdeel van een grotere bewustmakingsstrategie. Een lezing hier en daar en een interview in een krant zou bijvoorbeeld al mooi zijn. Ik hoop uiteraard dat ik binnen een paar jaar het onderwerp op de sociale en politieke agenda kan plaatsen in Vlaanderen maar ik blijf realistisch. Je mag niet verwachten dat je duizenden jaren culturele conditionering zo maar ongedaan kan maken. Het zal een zware beproeving zijn en de kans op succes is beperkt. Daarom dat ik het ook stap per stap aanpak en mijn verwachtingen probeer te beperken.”

Wijze woorden. Andere vraag: zie jij politieke mogelijkheden ?

Fons Jena: “Op politiek niveau is het volgens mij nog moeilijker om het onderwerp bespreekbaar te maken. Natuurpunt en Greenpeace willen het onderwerp ook geen aandacht geven omdat ze bang zijn, leden te verliezen of in een hoekje terecht te komen. Om dezelfde reden vrezen politieke partijen om stemmen te verliezen. De vele misverstanden rond het onderwerp, zorgen er voor dat de drempel te hoog is. Ik moet toegeven dat het ook moeilijk is voor mezelf. Van zodra je in contact komt met politieke partijen kan je al snel in een hoekje belanden en een kleur krijgen. Dat wil ik ten allen kosten vermijden omdat ik me met geen enkele partij wil associëren. Het is dus voor beide kanten werken met fluwelen handschoenen.

Maar zoals je zegt zijn er wel enkele politici of medewerkers die er voor open staan, en dat is hoopgevend. Het onderwerp is ook universeel: zowel de groenen, socialisten, liberalen en regionalisten hebben er baat bij dat de bevolkingsdruk kleiner wordt. Bij de blauwen zie ik de minste bereidwilligheid omdat ze enkel denken aan groeien en meer (goedkope) jobs. Dat is zeer spijtig, want de liberale waarden kunnen alleen tot volle bloei komen in een minder drukke wereld.

Ecologisten en natuurliefhebbers zijn logische voorstanders van bevolkingskrimp, maar zij zijn ook onderhevig aan dezelfde sociale druk en indoctrinatie. Dat publiek wil ik wel beter kunnen bereiken en daarom ben ik aan het nagaan hoe ik in dat milieu het onderwerp best naar boven moet brengen. Opnieuw met fluwelen handschoenen uiteraard.”

Je bent zopas met vzw ‘Minder Mensen, voor meer mens en natuur’ begonnen. Kan je de lezers al wat onthullen wat ze van die vzw verwachten mogen ?

Fons Jena: “De bedoeling van de vereniging is tweevoudig: een verzamelplaats worden voor alle mensen die iets willen doen rond overbevolking in Vlaanderen en een denktank zijn rond het onderwerp. Om die doelen te kunnen realiseren moeten we de vereniging verder uitbouwen op verschillende vlakken.

Je kan bijvoorbeeld nog geen steunend lid worden van de vereniging en we wachten nog op de bankrekeningnummer voor de vzw. Dat zijn zaken die dit jaar nog in orde moeten komen. Daarna willen we een erkenning aanvragen bij de federale overheid zodat giften aftrekbaar zijn, zoals bij Natuurpunt bijvoorbeeld. Ook op sociale media willen we actiever zijn. Voorlopig is het enkel nog op Facebook, maar we zoeken ook vrijwilligers voor Twitter en Instagram. Met deze maatregelen hopen we meer mensen te bereiken.

We zijn ook aan het werken aan de eerste ‘grote’ communicatiecampagne van de vereniging: de ‘bedreigde diersoorten condooms’. We willen het concept van de ‘endangered species condoms’ van het Amerikaanse ‘Center for Biological Diversity’ naar België brengen. Dat zijn condoomverpakkingen met een mooie tekening van een bedreigde diersoort en waarin niet enkel een condoom zit, maar ook uitleg over de link tussen biodiversiteitsverlies en overbevolking. Met deze campagne hoop ik de bredere natuurbeweging in België te bereiken. Het is een originele en grappige manier om het onderwerp bespreekbaar te maken. Voor dit project hebben we een subsidieaanvraag ingediend bij WWF. In december weten we of het project geselecteerd is. Spannend!”

Je vermeldt in je boek een groot aantal buitenlandse organisaties. Nu is er ook een poging om tot Europese samenwerking te komen. Wat verwacht je daarvan ?

Fons Jena: “De oprichting van de “European Alliance for a Sustainable Population” (eurASP.org) is een belangrijke mijlpaal in de overbevolkingsbeweging. Het is de eerste keer dat verschillende Europese initiatieven (waaronder MinderMensen vzw) gaan samenwerking onder één koepelorganisatie. Het is nog in oprichting, maar ik verwacht meer en betere verspreiding van informatie en ideeën tussen de verschillende initiatieven. Het concept van de bedreigde diersoorten condooms kan je bijvoorbeeld via eurASP vertalen naar alle Europese talen en zo heb je meteen een communicatiecampagne op Europese schaal, zonder dat elk initiatief dat zelf moet ontwikkelen.

De koepelorganisatie zal ook een soort kwaliteitslabel zijn voor de deelnemende initiatieven. Mensen zullen dan zien dat het geen marginaal en lokaal fenomeen is, maar dat er een internationale beweging bestaat rond het onderwerp. Het is ook gewoonweg boeiend om het onderwerp te bespreken met mensen uit andere landen. We merken dat we overal dezelfde weerstanden en problemen tegenkomen en dat we allemaal naar oplossingen zoeken. Door samen te werken zullen we meer kunnen bereiken.”

Naar het hoogste niveau: de V.N. Gelijk heb je dat bevolkingsbeleid een onderdeel van de SDG’s moet worden. Wie zou kunnen lobbyen om in die SDG’s het aspect bevolkingsomvang te doen opnemen ? Zouden we overleg kunnen organiseren tussen alle organisaties wereldwijd die rond bevolkingsvraagstukken werken ?

Fons Jena: “Ik vrees dat de overbevolkingsbeweging voorlopig te versnipperd en te klein is om op die schaal iets te kunnen veranderen. ‘Population Matters’, ‘The Overpopulation Project’ en ‘Scientists Warning Europe’ hebben het belang van een SDG rond bevolkingsgroei al duidelijk gemaakt, maar die stem geraakt niet helemaal boven. De VN en allerlei ngo’s rond gezinsplanning zijn ook heel voorzichtig rond het onderwerp omdat het risico op imagoschade groot is, net zoals voor natuurverenigingen en politieke partijen.

De oprichting van de Europese koepelorganisatie is de eerste stap om dit probleem aan te pakken. Als we hiermee de EU kunnen bereiken, dan is het een kwestie van tijd dat er een internationale organisatie ontstaat die het onderwerp op internationaal niveau kan plaatsen. Maar eerst moeten we de EU overtuigen dat bevolkingskrimp geen probleem is en dat migratie niet noodzakelijk is voor het behouden van onze welvaart.”

Overbevolkingsactivisme voor leedbeperking

Een klemtoon die ik de jongste jaren ben beginnen leggen maar niet in jouw boek aantrof: die van de “leedbeperking”. Dat inzicht rees bij me na het zien van een schrijnende documentaire van een West-Afrikaanse studente over de hel van een leven die veel Afrikaanse vrouwen hebben door de talloze kinderen die ze baren en vaak alleen moeten opvoeden.

Meer algemeen en gezien de klimaatproblemen, heb ik het gevoel dat we leven op een afstervende aarde en dat het er op aankomt ‘te redden wat te redden valt.’ Redden én zoveel mogelijk leed voorkomen en beperken. Veel meer zie ik ons niet meer lukken, gezien al de enorme financiële belangen die dwarsliggen én de cultureel/religieuze weerstanden tegenover bevolkingsbeperking. Door corona word het allemaal nog moeilijker: nog minder onderwijs voor meisjes, nog meer tienerhuwelijken ..

Hoe kijk jij daar tegen aan ?

Fons Jena: “Hoe hoger je de lat legt van hoe de wereld er zou moeten uitzien, hoe gemakkelijker het wordt om hopeloos te worden. Omdat mijn lat redelijk hoog ligt (een wereld van 1-2 miljard mensen) schipper ik tussen die hopeloosheid en voorzichtig optimisme. Dat voorzichtig optimisme vertaalt zich in dat ‘redden wat er te redden valt’ denken. Elke mens die niet geboren wordt, is zoveel hectare meer natuur en zoveel ton minder afval. Dus als je één koppel kan overtuigen om hun gezin te beperken heb je al meer bereikt dan wat bijvoorbeeld natuurverenigingen vaak maar kunnen bereiken. Maar als je het op wereldschaal bekijkt dan is het maar een druppel op een hete plaat. Ik probeer me dan ook te beperken tot mijn ‘onmiddellijke’ omgeving. Het is uiteraard een wereldprobleem, maar geen globale verandering zonder lokale actie.”

De toekomst verbeelden. Woorden wekken, voor-beelden trekken.

Als ik één punt van kritiek moet maken bij je boek, is het dit: te weinig foto’s. Te weinig beeldmateriaal. Neem nu die voorstelling die ik ontdekte in het boek ‘Sapiens’ van Yuval Noah Harari, van de evolutie van de biomassa van de mens tegenover die van de wilde dieren. Jij schrijft daar wel over, maar “dat hij dan toch die afbeelding plaatst”, dacht ik.

Je had ook beelden kunnen brengen van de waanzinnige overvloed aan mensen in met name steden. In Londen bestudeert men met camera’s de voetgangersstromen, om die min of meer vlot doorheen de stad te laten doorstromen. Eigenlijk zouden we twee dingen moeten kunnen doen en met je boekcover werk je daar ook naar toe: enerzijds de catastrofale overbevolking nu tonen; die staat op de achterkant van het boek. Anderzijds de harmonische groene toekomst waar we naar toe willen, waar de mooie cover van je boek van getuigt.  Het verheugde me overigens te zien dat je in je boek ook de Slow Cities opnam. Misschien kunnen we bij hen ook beelden gaan zoeken.

Bon: de problematiek verbeelden … Wat is je reactie op deze bedenkingen ?

Fons Jena: “Ik begrijp zeker je bedenking maar ik heb bewust gekozen voor weinig tot geen afbeeldingen. Ik vind het moeilijk om de veelzijdigheid van overbevolking te vertalen in één afbeelding. Een afbeelding kan meer zeggen dan 1.000 woorden, maar anderzijds kan een niet goed gekozen afbeelding ook een vertekend beeld geven van wat je eigenlijk wil zeggen. Zo is bijvoorbeeld een afbeelding van een overvolle Afrikaanse bus geen goed beeld om overbevolking duidelijk te maken, omdat slecht openbaar vervoer vermoedelijk een grotere oorzaak is van die situatie. Een afbeelding van een ‘slow city’ zou daarentegen een betere afbeelding zijn, omdat het een voorbeeld is van hoe steden er zouden moeten uitzien. Maar het boek werd tijdens het schrijven al snel wat academisch, en daarom heb ik me beperkt tot grafieken en schema’s.

De omslag is wel geslaagd. Zoals je zegt, wil ik daar de twee opties tonen: een mooie wereld waarin mens en natuur de ruimte krijgen, of een drukke wereld waarin de mens en de natuur niet welkom is. Maar ook de omslag kan je fout interpreteren. Je kan bijvoorbeeld beweren dat er nog voldoende open ruimte is en dat je die stad ook herbergzamer kan maken door hier een daar een boompje te planten. Maar wat ik wil tonen gaat verder dan dat natuurlijk, en zo’n oppervlakkige opmerkingen krijg je altijd.”

Wat ook interessant zou zijn, fototentoonstellingen of films die enerzijds aantonen tot wat voor absurde situaties bv. files van voetgangers, van fietsers, van auto’s leiden kunnen. Anderzijds: beseffen we wel hoe vervreemd veel mensen van de natuur zijn ? Twee voorbeelden die moeder onlangs op televisie zag: in een reportage wilden kinderen die in de stad opgroeiden, niet ‘op den buiten’ buiten spelen, want “het is hier vies”. En er was ook een tv-maker die als hij ‘op den buiten’ komt, bang is van de vele bomen, “die op me af lijken te komen” …

Fons Jena: “Die vervreemding van de natuur is een trieste en gevaarlijke ontwikkeling. En met natuur bedoel ik ‘echte natuur’. Niet het parklandschap dat we in Vlaanderen gewoon zijn geworden. En hier speelt het ‘shifting baseline syndrome’ een belangrijke rol: jonge mensen ontwikkelen een steeds armer beeld van wat de natuur is omdat de natuur in hun omgeving ook steeds armer wordt. En die ruime en echte natuur hebben we net heel hard nodig voor onze gezonde ethische en psychische ontwikkeling. Hoe meer de mens de natuur opzij zet, hoe arroganter en egocentrischer hij wordt. Dat doorgedraaide antropocentrisme in onze maatschappij is net het resultaat van overbevolking, en enkel een aanzienlijke beperking van de bevolkingsgrootte kan ons bevrijden van die destructieve levensvisie.”

Tot slot: wij behoren tot wat jij in je boek omschrijft als “die kleine maar gezellige wereld van het overbevolkingsactivisme”. Hoe zie je andere mensen daar deel aan nemen ?

Fons Jena: “Ik stel me die vraag ook vaak. Het is gemakkelijk om voor verandering en bewustmaking te pleiten, maar hoe doe je dat in de praktijk? Daarvoor kijk ik naar andere verenigingen die verandering willen, zoals Velt, Natuurpunt en Greenpeace bijvoorbeeld. Daar draait het allemaal om hetzelfde: gelijkgestemde mensen samenbrengen en samen zoeken naar welke acties en communicatiemateriaal er ontwikkeld kunnen worden om meer mensen te bereiken en te overtuigen. Een zeer moeizame strijd maar die wel mooie resultaten kan opleveren.

Aan het bijeen brengen van gelijkgestemde mensen zijn we met MinderMensen vzw aan het werken. Nu is het een kwestie van meer mensen te bereiken tot we een kritische massa bereiken waarmee we als een volwaardige vereniging gezien kunnen worden à la Natuurpunt en Velt. We moeten eigenlijk ‘too big to be denied’ worden.

Als individu kan je daar op verschillende manieren toe bijdragen. Eerst en vooral je informeren over het onderwerp (door het boek te kopen ???? ) en er over spreken met je vrienden en collega’s. Het woord verspreiden. Je aansluiten bij een groepering die er werk van maakt, is een logische volgende stap. Je kan de groepering dan financieel steunen (zonder geld kan je spijtig genoeg niet veel doen) en als je vrije tijd en interesse het toelaten, kan je meedenken en meewerken aan de uitvoering van acties en campagnes zoals de bedreigde diersoorten condooms. Je kan ook met enkele mensen een lokale afdeling opstarten die autonoom campagne voert maar die ingenesteld is in een groter netwerk van gelijkgestemden die je kunnen ondersteunen. Een lokale afdeling in elke stad, dat lijkt me de logische evolutie van het overbevolkingsactivisme in Vlaanderen.”

Veel werk nog aan de winkel ! Maar we zijn er alvast mee begonnen.

Voor de De Groene Belg-recensie van het boek ‘We zijn met te veel’: zie https://www.uitpers.be/een-beklijvend-pleidooi-voor-een-herbergzame-wereld/